' Vergeten' Hollandse Poolexpeditie vormde basis van huidige weerverwachting

We klagen wel eens over het weer. Of liever nog, over de weersvoorspellingen. We staan er zelden bij stil dat we eigenlijk gruwelijk worden verwend met dagelijks uitgebreide weerbulletins, gemakkelijk toegankelijke weer-apps en continue beschikbare waarnemingen, satellietfoto’s en buienradars. Dat is echt niet in elk land zo vanzelfsprekend als in Nederland. Misschien is het daardoor wel dat wij Nederlanders menen dat het weer tot in de details te voorspellen is. Of zou het aan onze aard liggen: alles onder controle willen hebben? We nemen geen genoegen (meer) met onzekerheid…

Dezelfde behoefte aan overzicht en gegevens heeft ooit geleid tot een spectaculaire poolexpeditie. Nee, niet die naar Nova Zembla van Willem Barentsz in 1596 (als je wilt weten hoe dat ongeveer zat, zie onderaan*).

Er is nóg een poolexpeditie geweest, 300 jaar later. Die verliep niet minder spectaculair. Misschien kan ik beter zeggen minstens zo dramatisch. Toentertijd was het maandenlang voorpaginanieuws! Daarna is deze barre tocht in de vergetelheid geraakt. Totdat na 130 jaar in de bibliotheek van het KNMI een ‘vergeten doos’ met gegevens over een vergeten expeditie naar het Hoge Noorden tevoorschijn kwam. Een grote schat met ongelooflijke verhalen uit brieven, briefkaarten, journaals en knipsels over de expeditie. Daar is nu een mooi boek over verschenen.

Wat hadden we daar te zoeken? 

Toen rond 1875 de Oostenrijkse poolonderzoeker Karl Weyprecht een oproep deed tot internationaal gecoördineerd poolonderzoek was een vooraanstaand Nederlands meteoroloog erg geïnteresseerd. Zijn naam was Buys Ballot, directeur en oprichter van het KNMI. Toen was al duidelijk dat voor een goed begrip van het weer je zoveel mogelijk weergegevens nodig hebt. Niet alleen in ons eigen land, maar ook ver van huis. Op afgelegen plekken die ook van invloed zijn op ons uiteindelijke weer. Waarnemingsstations zijn in die tijd nog schaars (en duur). 

Crowdfunding

Buys Ballot wilde graag dat Nederland mee zou doen met het groepje landen dat elk een expeditie zou uitzenden om gedurende een jaar allerlei wetenschappelijke waarnemingen te doen. Dat ging niet zo gemakkelijk. Het was erg lastig om fondsen te vinden voor deze dure onderneming. Buys Ballot was echter een invloedrijk man en door hard lobbywerk kreeg hij het toch voor elkaar. In de huidige tijd zou dit vallen onder de noemer “crowdfunding’. Voor die tijd spectaculair en ongekend. Het lukt en eindelijk telt Nederland weer mee na de dramatisch afloop van de Nova Zembla expeditie 300 jaar eerder.
 
Er wordt besloten in het arctische gebied op een elftal locaties waarnemingen te gaan doen. Buys Ballot wil graag naar Nova Zembla, maar deze plaats is al vergeven aan Rusland. In samenspraak met de Nederlandse Overheid wordt een plaats gezocht waar ook handelsmogelijkheden zijn. Dat is Dickson Haven (Port Dikson) in Noord-Siberië, daar waar Russische rivieren in zee uitmonden.

De barre tocht

Op 5 juli 1882 vertrekt uit Amsterdam het Noorse schip de Varna met aan boord tien Nederlandse expeditieleden naar waarnemingslocatie Dickson Haven. Deze Nederlandse (eigenlijk KNMI expeditie) staat onder leiding van Maurits Snellen, adjunct directeur van het KNMI.

Dickson Haven zullen ze nooit bereiken. Het schip zou alleen de expeditieleden afzetten en weer terugvaren voordat de poolwinter zou beginnen. Het was dus niet voorbereid op een overwintering. Maar het noodlot slaat toe. Ze vriezen vast in het ijs van de Karazee, in het zuidwestelijk deel ten oosten van Nova Zembla, samen met een Deens schip, de Dymphna.

Het hele observatieprogramma werd, noodgedwongen, op het ijs uitgevoerd. Meteorologische gegevens als barometerstand, bewolking, en temperatuur maar ook oceanografische data als watertemperatuur en -diepte werden nauwkeurig bijgehouden. Dr. Ekama bouwde een donkere kamer in het onderzoeksstation 'Nieuw Holland' en maakte vele foto's.

Kruiend ijs

Na een paar weken wordt hun schip door kruiend ijs vermorzeld. Ze zijn daarmee hun relatief veilige onderkomen kwijt. De Varna zinkt overigens pas echt maanden later ergens tussen Nova Zembla en Jamal-Schiereiland als het ijs onder de boot wegsmelt. Maar dat weten ze dan nog niet. Met de aanleg van meerdere nooddepots op de voortdurend in beweging zijnde ijsschotsen proberen ze hun overlevingskansen te spreiden. Ze moeten overwinteren op een bijna onmogelijke plek. Met materialen van wat er nog van het schip gered kon worden, bouwen ze een pre-fab huis op een ogenschijnlijk stevige ijsschots.

Na een barre overwinteringen een koele zomer lijkt redding ver weg– geen schip kan hun bereiken. In de zomer van 1883 gaan de Nederlanders samen met de Noorse bemanning van het gezonken schip met sleden en sloepen over het ijs van de Karazee lopend op weg naar huis. Ze moeten wel, er is niet genoeg proviand voor nóg een overwintering.

Ze zoeken hun weg over voortdrijvende en gevaarlijk schommelende ijsschotsen zuidwaarts richting het Siberische vasteland. Bijna een maand zwerven ze over het ijs en bereiken het eiland Vaigatsj, ten zuiden van Nova Zembla. Na een loodzware tocht worden ze uiteindelijk gered. Wonder boven wonder heeft iedereen het overleeft.

De Nederlandse poolexpeditie van 1882-1883